به مناسبت روزجهانی تالابها :کنوانسیون رامسر : قدیمی‌ترین معاهده ی بین المللی حفاظت از محیط زیست دنیا

به مناسبت روز جهانی تالاب ها

کنوانسیون رامسر (میثاق بین المللی حفاظت از تالاب ها)

گزارش اختصاصی شلتوک : قوانین و معاهدات بین المللی پایه اجرا و بعمل درآوردن اصول و قوائد زیست محیطی در سطح جهانی می باشند. آنها نه تنها استانداردهای جهانی را تعیین میکنند بلکه صرف وجود آنها در صحنه جهانی اغلب دولتها را به امضا معاهدات و یا تدوین قوانین داخلی خود ترغیب می کنند.

کنوانسیون رامسر قدیمی ترین معاهده بین المللی، با تاکید بر حفاظت از طبیعت در جهان است. آغاز آن در دوم ماه فوریه ۱۹۷۱ (۱۳ بهمن ۱۳۴۹) در شهر رامسر ایران بوده که  کنوانسیون نام خود را از این شهر اقتباس کرده است و کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ جنبه قانونی یافت.

این معاهده ۱۵۸ کشور عضو را ملزم به تعیین و حفظ تالابهای با اهمیت بین المللی و تشویق به استفاده خردمندانه از آنها می نماید. بیش از ۱۷۰۰سایت با مساحت کل حدود ۱۵۰ میلیون هکتار در سراسر جهان در حال حاضر در این کنوانسیون به ثبت رسیده اند (آمار سال ۲۰۰۸).

این کنوانسیون بر حفاظت و بهره برداری معقول از تالابها به خصوص در جهت فراهم ساختن زیستگاهی برای پرندگان آبزی تأکید داشت. طی گذشت سالها، کنوانسیون گستره نگرش خود را چنان افزایش داده که تمام ابعاد حفاظت و بهره برداری معقول و پایدار از تالابها را در بر می گیرد و تالابها را در زمره اکوسیستم هایی می داند که در حفاظت از تنوع زیستی و رفاه جامعه بشری اهمیت فوق العاده ای دارند.

قدرت اثر هر معاهده فقط به اندازه ضعیف ترین عضو آن است. کنوانسیون رامسر نیز از این موضوع مستثنی نمی باشد. اگر قرار بر این باشد که تالابهای در معرض تهدید جهان حفظ شوند، اعضاء فعلی بایست الزامات کنوانسیون را جدی تر بگیرند و کشورهای بیشتری، بدون تاخیر، به عضویت این کنوانسیون در آیند.
کنوانسیون رامسر باعث دست آوردهای قابل توجهی در حفاظت از تالابها شده است اما حفاظت و نگهداری، ایده ال های شکننده ای هستند و ما باید دائما هوشیار باشیم تا اطمینان حاصل کنیم که تمام موافقتنامه ها، معاهدات، قوانین و کنوانسیون های زیست محیطی با شدت و حدت پیگیری شوند.

این پیمان تماما با تلاش و پیگیری های‌ اسکندر فیروز، ریس وقت سازمان محیط زیست ایران تهیه شد. به او لقب پدر تالاب ها را داده اند چرا که اگر او نبود شاید تمامی تالاب های‌ امروز ایران که به سختی نفس می‌کشند، به مرداب تبدیل گشته بودند.

در ۳۰ آگوست ۲۰۲۱، مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ۲ فوریه را به عنوان روز جهانی تالاب ها اعلام کرد تا آگاهی را در مورد فوریت معکوس کردن از بین رفتن سریع تالاب ها و ترویج حفاظت و احیای آنها افزایش دهد. این روز مصادف با تاریخ تصویب «کنوانسیون تالاب های با اهمیت بین المللی» است که در سال ۱۹۷۱ در شهر رامسر ایران در سواحل دریای خزر برگزار شد. کنوانسیون از طریق تعیین مناطق حفاظت‌شده، اجرای سیاست‌های مؤثر و به اشتراک‌گذاری دانش، کشورها را قادر می‌سازد تا اقداماتی را برای حفاظت از تالاب‌های خود و استفاده هوشمندانه از آنها انجام دهند.

گرچه نام رسمی کنوانسیون: «کنوانسیون تالابهای بین المللی بویژه به عنوان زیستگاه پرندگان آبزی» یا به اختصار «کنوانسیـون تالابهـا (رامسـر، ایــران ، ۱۹۷۱) » نوشتـه می شـود، ولی به طور معمول به «کنوانسیون رامسر» شهرت دارد. با تصویب ۱۷۲ کشور، هر کشوری که به این کنوانسیون می‌پیوندد باید حداقل یک تالاب را برای گنجاندن در فهرست تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی (سایت‌های رامسر) تعیین کند.

 طرف های‌ معاهده دراین کنوانسیون موظفند که تالاب های‌ حائز اهمیت خودرا تعیین و با مدیریت صحیح بکوشند تا تعداد پرندگان آبزی را در تالاب های‌ ذکر شده افزایش دهند و منطقه رابه اکوسیستمی مفید و تحت حمایت تبدیل کنند.

هر چند در حال حاضر علیرغم وجود میثاقهای بین المللی محیط زیستی، اکوسیستم های طبیعی و انسان ساخت با انواع مشکلات روبرو هستند، ولی اگر همین تعداد محدود از توافق و قراردادهای بین المللی زیست محیطی وجود نداشت، عمل حفاظت و نگهداری از محیط زیست به مراتب مشکل تر از آنچه امروز با آن مواجه هستیم، می بود.

تالاب ها برای مردم و طبیعت

تالاب که در زبان انگلیسی wetland خوانده می شود ، نام عمومی مکانهایی است که آب عامل اصلی تشکیل دهنده محیط زیست آن باشد.

تالاب ها معمولا زمانی شکل می گیرند که پهنه آب در سطح زمین یا در نزدیکی سطح وجود داشته باشد. به عبارت دیگر آب کم عمقی پهنه ای از زمین را پوشانده باشد،

تالاب ها اکوسیستم هایی هستند که آب عامل اصلی کنترل محیط و حیات گیاهی و جانوری مرتبط با آن است. تعریف گسترده ای از تالاب ها شامل آب شیرین و اکوسیستم های دریایی و ساحلی مانند همه دریاچه ها و رودخانه ها، سفره های زیرزمینی، مرداب ها و مرداب ها، مراتع مرطوب، زمین های تورب، واحه ها، مصب ها، دلتاها و جزر و مد، جنگل های حرا و سایر مناطق ساحلی، صخره های مرجانی است. و تمامی مکان های ساخت بشر مانند استخرهای ماهی، شالیزارهای برنج، مخازن و نمکدان ها. این اراضی با توجه به ارزش ذاتی این اکوسیستم‌ها و مزایای و خدمات آن‌ها از جمله کمک‌های زیست‌محیطی، اقلیمی، اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، علمی، آموزشی، فرهنگی، تفریحی و زیبایی‌شناختی به توسعه پایدار و انسانی، برای مردم و طبیعت حیاتی هستند.

تالاب ها از جمله مولد ترین محیط های‌ کره زمین است به صورتی که میتواند زیستگاه تعداد زیادی از پرندگان، جانوران، حیوانات و گیاهان مختلف بسیاری باشد. تالاب ها همچنین نقش بزرگی در اکوسیستم و حیاط بشری را دارا هستن بعنوان مثال برنج یکی از محصولات رایح تالابی، غذای بیش از نیمی از ساکنان زمین را فراهم می آورد.

اگرچه آنها تنها حدود ۶ درصد از سطح زمین را پوشش می دهند، اما ۴۰ درصد از همه گونه های گیاهی و جانوری در تالاب ها زندگی یا تولید مثل می کنند. تنوع زیستی تالاب برای سلامتی، تامین غذا، گردشگری و شغل اهمیت دارد. تالاب ها برای انسان ها، سایر اکوسیستم ها و آب و هوای ما حیاتی هستند و خدمات ضروری اکوسیستم مانند تنظیم آب، از جمله کنترل سیل و تصفیه آب را ارائه می دهند. بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان برای امرار معاش خود به تالاب ها وابسته هستند – این رقم تقریباً یک نفر از هر هشت نفر روی زمین است.

چرا تالابها در خطر هستند

ارزش اکولوژیک تالاب ها برای کشورها ۱۰ برابر جنگل ها و ۲۰۰ برابر زمین های‌ زراعی است ، اما  تالاب ها از جمله اکوسیستم هایی هستند که بیشترین میزان زوال، تلفات و تخریب را دارند. پیش‌بینی می‌شود که شاخص‌های روندهای منفی فعلی در تنوع زیستی و عملکردهای اکوسیستم جهانی در پاسخ به محرک‌های مستقیم و غیرمستقیم مانند رشد سریع جمعیت انسانی، تولید و مصرف ناپایدار و توسعه فن‌آوری مرتبط، و همچنین اثرات نامطلوب تغییرات آب و هوا ادامه یابد. تالاب‌ها سه برابر سریع‌تر از جنگل‌ها ناپدید می‌شوند و در معرض خطرترین اکوسیستم زمین هستند. تنها در ۵۰ سال – از سال ۱۹۷۰ – ۳۵ درصد از تالاب های جهان از بین رفته است. فعالیت‌های انسانی که منجر به از بین رفتن تالاب‌ها می‌شود شامل زه‌کشی و پر کردن برای کشاورزی و ساخت‌وساز، آلودگی، صید بی‌رویه و بهره‌برداری بیش از حد از منابع، گونه‌های مهاجم و تغییرات آب و هوایی است. این چرخه معیوب از دست دادن تالاب ها، معیشت در معرض تهدید، و فقر عمیق تر، نتیجه تلقی اشتباه تالاب ها به عنوان زمین های بایر است و نه منابع حیات بخش مشاغل، درآمد و خدمات ضروری اکوسیستم. یک چالش کلیدی تغییر طرز فکر برای تشویق دولت ها و جوامع به ارزش گذاری و اولویت بندی تالاب ها است

چگونه تالاب ها با تغییرات آب و هوایی مقابله می کنند؟

 تالاب ها یک راه حل طبیعی برای تهدید جهانی تغییر اقلیم است. آنها دی اکسید کربن را جذب می کنند، بنابراین به کندی گرمایش جهانی و کاهش آلودگی کمک می کنند، از این رو اغلب به عنوان “کلیه های زمین” نامیده می شوند. تورب زمین ها به تنهایی دو برابر کل جنگل های جهان کربن دارند. اما وقتی تالاب ها تخلیه و نابود می شوند، مقادیر زیادی کربن منتشر می کنند. تالاب ها همچنین در برابر تأثیرات سیل، خشکسالی، طوفان و سونامی محافظت می کنند و در برابر تغییرات آب و هوایی مقاوم می شوند.

 وضعیت تالاب های ایران

وضعیت کنونی تالاب های‌ ایران تقریبا اسف بار است.  تالاب انزلی، بوجاق، گمیشان، الماگل، آلاگل، زریوارو تالاب هایی مانند بختگان،طشک، کم جان، کافتر، مهارلو، ارژن، پریشان، گاوخونی، هامون، جازموریان، میقان،  به دلیل مدیریت ناصحیح ، احداث بی رویه و قارچ مانند سدها و آب بندان ها ، ورود بی رویه مسافران و گردشگران ، ساخت و سازهای غیر مجاز در حریم تالاب و …وضعیت ناگواری دارند.

 ارزش های‌ تالاب ها:

تالاب ها از جمله مولدترین محیط های‌ جهان هستند. برای مثال، برنج یکی از محصولات رایج تالابی، غذای نیمی از جمعیت جهان را تأمین میکند. این اکوسیستم ها گهواره های‌ تنوع زیستی دنیا هستند که با فراهم ساختن آب و قابلیت زادآوری اولیه نقش مهمی در بقای گونه های‌ بی شماری از گیاهان و جانوران وابسته بخود ایفا میکنند.

تالاب ها از اجتماعات انبوه گونه های‌ پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی مهرگان حمایت میکنند. از بین ۲۰ هزار گونه مختلف ماهی در سطح جهان، بیش از ۴۰ % انها در آب های شیرین «تالاب ها» زندگی میکنند. تالاب ها ذخیره گاه های‌ بسیار مهمی از مواد ژنتیکی «وراثتی» گیاهی نیز محسوب می‌شوند.

اقتصاددانان و دانشمندان بطور روزافزون در زمینه محاسبه و مطالعه ارزشها و خدمات اکوسیستمی محیطهای طبیعی از جمله تالاب ها مشغول بکار هستند. این وظیفه دشوار با تقریب ها و تردیدهای فراوانی همراه است. عده ای از مطالعات اخیر نشان میدهد که اکوسیستمها سالیانه حداقل ۳۳ تریلیون دلار ارزش خدماتی بوجود می آورند که ۹/۴ تریلیون دلار ان از طریق تالاب ها تأمین می‌شود.

تأثیر و تأثر متقابل اجزای فیزیکی، بیولوژیکی و شیمیایی یک تالاب مثل خاک، آب و گیاهان و جانوران، عملکردهای حیاتی متعددی برای تالاب ایجاد می‌کند. از جمله: ذخیره سازی آب، حفاظت در مقابل طوفان و کاهش تخریب سیل، تثبیت خطوط ساحلی و مهار فرسایش، تزریق مجدد آب های زیرزمینی «جابجائی آب از تالاب به درون سفره های‌ زیرزمینی»؛ تخلیه آب های زیرزمینی «جابجائی آب به سوی بالا و تبدیل ان به آب های سطحی»؛ پالایش آب از طریق تثبیت عناصر محلول، رسوبات و دیگر آلودگی ها و تعدیل آب و هوای محلی.

از میان ارزشهای اقتصادی متعدد تالاب ها، میتوان به حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری،‌ تأمین آب «کیفی و کمی»؛ آبزی پروری «بیش از دوسوم از برداشت محصول ماهی جهان به سلامت مناطق تالابی بستگی دارد»؛ تولید محصولات کشاورزی «از طریق تأمین آب و عناصر غذایی»؛ تولید چوب، تأمین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل و نقل و کاربردهای تفریحی و گردشگری «توریستی» اشاره کرد.

انواع تالاب ها:

انواع تالاب با توجه به تعریف کنوانسیون رامسر بشرح زیر می‌باشد:

الف» تالابهای دریایی و ساحلی:

مانند آب های دریایی کم عمق دائمی، بسترهای دریایی زیر جذر و مدی، سواحل دریایی صخره ای، سواحل ماسه ای، قلوه سنگی یا  سنگریزه ای، ماندابهای بین جذر و مدی، غارهای آهکی و دیگر سیستمهای هیدرولوژیک زیرزمینی، دریایی و ساحلی

ب» تالابهای داخل خشکی:

مانند دلتاهای درون خشکی دائمی، رودخانه ها، نهرها، رودخانه های‌ فصلی، جویبارها و نهرها، دریاچه های‌ آب شیرین دائمی «بزرگ‌تر از هشت هکتار»؛ دریاچه های‌ آب شیرین فصلی «بزرگ‌تر از هشت هکتار»؛ دریاچه های‌ شور، لب شور و قلیایی دائمی، ماندابها و حوضچه های‌ شور، لب شور و قلیایی دائم، غارهای آهکی و دیگر سیستم های‌ هیدرولوژیک زیرزمینی داخل خشکی

ج» تالاب های‌ مصنوعی:

مانند استخرهای پرورش آبزیان، استخرها «وچکتر از ۸ هکتار» شامل استخرهای کشاورزی، دامداری و مخازن کوچک، اراضی تحت آبیاری شامل کانال های‌ آبیاری و مزارع برنج، اراضی کشاورزی تحت تاثیر سیلابهای فصلی، مناطق تصفیه فاضلاب،  آبراهه ها، کانالهای زهکشی و جوی ها

تالاب های‌ ایران:

فلات ایران که بیش از ۸۰ درصد خاک سرزمینی کشور جمهوری اسلامی ایران را در برگرفته، تنوعی از چشم اندازهای کوهستانی، کوهپایه ای، دشتی، کویری و غیره را بوجود آورده است.

همین ویژگی باعث شده که کشور جمهوری اسلامی ایران به رغم قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان دارای میکرواقلیم های‌ متنوعی باشد و از اقلیم های‌ خیلی سرد تا خیلی گرم و از خیلی مرطوب تا خیلی خشک در ان یافت میشود.

تنوع اقلیم، پستی و بلندیهای فراوان، وجود دو دریای وسیع در شمال و جنوب کشور و گسترش وسیع تشکیلات زمین شناسی دوران سوم زمین شناسی که اغلب شور هستند، باعث شده که انواع مختلفی از تالاب ها، از جنگلهای مانگرو و

انواع تالاب ها:

انواع تالاب با توجه به تعریف کنوانسیون رامسر بشرح زیر می باشد:

الف) تالابهای دریایی و ساحلی:

مانند آبهای دریایی کم عمق دائمی، بسترهای دریایی زیر جذر و مدی، سواحل دریایی صخره ای، سواحل ماسه ای، قلوه سنگی یا  سنگریزه ای، ماندابهای بین جذر و مدی، غارهای آهکی و دیگر سیستمهای هیدرولوژیک زیرزمینی، دریایی و ساحلی

ب) تالابهای داخل خشکی:

مانند دلتاهای درون خشکی دائمی، رودخانه ها، نهرها، رودخانه های فصلی، جویبارها و نهرها، دریاچه های آب شیرین دائمی (بزرگتر از هشت هکتار)، دریاچه های آب شیرین فصلی (بزرگتر از هشت هکتار)، دریاچه های شور، لب شور و قلیایی دائمی، ماندابها و حوضچه های شور، لب شور و قلیایی دائم، غارهای آهکی و دیگر سیستم های هیدرولوژیک زیرزمینی داخل خشکی

ج) تالاب های مصنوعی:

مانند استخرهای پرورش آبزیان، استخرها (وچکتر از ۸ هکتار) شامل استخرهای کشاورزی، دامداری و مخازن کوچک، اراضی تحت آبیاری شامل کانال های آبیاری و مزارع برنج، اراضی کشاورزی تحت تاثیر سیلابهای فصلی، مناطق تصفیه فاضلاب،  آبراهه ها، کانالهای زهکشی و جوی

چه می توانیم انجام دهیم ؟

ضروری است که آگاهی ملی و جهانی را در مورد تالاب‌ها افزایش دهیم تا از بین رفتن سریع آنها را جبران کنیم و اقداماتی را برای حفظ و احیای آنها تشویق کنیم. روز جهانی تالاب ها زمان ایده آلی برای افزایش درک مردم از این اکوسیستم های بسیار مهم است. “اقدام تالاب ها برای مردم و طبیعت” موضوع سال ۲۰۲۲ است که بر اهمیت اقدامات برای اطمینان از حفاظت و استفاده پایدار از تالاب ها برای سلامت انسان و سیاره تاکید می کند. فراخوان فوری برای اقدام و سرمایه گذاری مالی، انسانی و سیاسی، درخواست امسال برای نجات تالاب های جهان از ناپدید شدن کامل – و احیای تالاب هایی است که قبلاً از دست داده ایم./ شلتوک

منابع:

• https://www.un.org

• https://www.icriforum.org

• https://sdg.iisd.org

• https://www.gwp.org